Al is de leugen nog zo snel, de waarheid achterhaalt haar wel!
Wat is waar? Er zijn diverse typen waarheid: een religieuze waarheid die de mysteries van het leven en van de dood probeert te beantwoorden en een wetenschappelijke waarheid, die bewijzen voor veronderstellingen probeert te vinden op basis van onweerlegbare feiten. Soms staan deze twee waarheidsbenaderingen op gespannen voet, zoals in het ontstaan van het leven, in andere gevallen staan ze naast elkaar of vullen ze elkaar aan. Het lijkt er heden ten dage op dat er nog meer waarheden zijn: persoonlijke waarheden en zelfs fictieve waarheden.
In ons dagelijks leven hebben we continu met waarheid te maken, in het bijzonder in de vorm van integriteit en eerlijkheid. En ook daar ligt het niet simpel. Liegen bijvoorbeeld wijkt af van de waarheid. Toch is het soms wenselijk om een leugentje ‘om bestwil’ te gebruiken om een ander of jezelf uit een benarde situatie te redden. De deontologische ethiek van Immanuel Kant zegt dat je nooit een leugen om bestwil mag gebruiken, zelfs niet als het om een mensenleven gaat. De utilistische ethiek van Jeremy Bentham en John Stuart Mill denkt daar veel soepeler over en heeft als ethische maatstaf het grootste nut voor het grootste aantal mensen. Het lijkt erop dat leugentjes om bestwil een nuttig, zo niet noodzakelijk smeermiddel zijn in de dagelijkse omgang met anderen en dat er weinig of geen objectieve maatstaven voor het gebruik ervan bestaan.
Waarheid en eerlijkheid zijn ook nauw verbonden met integriteit, zich niet laten corrumperen. Corruptie heeft door de geschiedenis heen bestaan en speelt ook nu een niet onbelangrijke rol in het maatschappelijk leven. Er bestaan diverse vormen, variërend van directe omkoperij tot de vagere netwerkcorruptie.
Er wordt momenteel ernstig werk gemaakt van het aanpakken van corruptie, in Nederland zelf, en in organisaties als de Europese Unie, de OESO, de Groep van Twintig en de Verenigde Naties. Maatschappelijke verbanden zoals Oxfam/Novib en het Internationaal Consortium van Onderzoeksjournalisten maken stevige bijdragen zoals de Panama en Paradise Papers over belastingparadijzen hebben laten zien.
De oprichting van het Klokkenluidershuis bij ons is ook een stap in de goede richting. In Nederland moet er nog meer gebeuren, want we staan internationaal nog steeds bekend als een belastingparadijs.
Er is momenteel ook het nodige te doen over eerlijkheid in de media, met name nepniews. Een groot deel van het informatiemateriaal op de sociale media lijkt van dien aard te zijn.
Het is vooral in de Amerikaanse media en politiek dat oneerlijkheid momenteel op de voorgrond treedt, met ruim gebruik van ‘fake news’. We lijken momenteel een Amerikaanse president te hebben die zijn sporen in een duistere wereld van real estate, handel en media verdient heeft en nu maffiose praktijken op de politiek loslaat. Hij lijkt een schrikbarend tekort aan moreel bewustzijn te bezitten, bestaande regels aan zijn laars te lappen en met leugen en macht zijn gelijk probeert te krijgen.
‘Fake news’ wordt met opzet verspreid om tegenstanders te overdonderen of in diskrediet te brengen. Afgezien van oorlog, revolutie lijkt deze benadering de laagste te zijn die er in openbaar bestuur bestaat. Mogelijk geeft dit een kortstondige overwinning, maar de gevolgen op lange termijn kunnen catastrofaal zijn. Voortgang in de maatschappij is voor een groot deel mogelijk gemaakt door onderling vertrouwen, in verbaal of schriftelijk formaat. Als partners niet meer op elkaar kunnen vertrouwen en brute macht de overhand krijgt, zal voortgang geremd worden.
Op 12 mei jongstleden hield Michael Bloomberg, oud-burgemeester van New York, een toespraak op de Afstudeerdag aan de Rice University. En hij had het over een erecode , waarbij eer en eerlijkheid twee kanten van dezelfde munt zijn. Om eerbaar te zijn, moet je eerlijk zijn en dat betekent eerlijk spreken en eerlijk handelen, zelfs wanneer het vraagt dat je je fouten toegeeft – en de consequenties ervan moet nemen. In 2016 was het woord van het jaar ‘post-truth’ en in 2017 kregen we de uitdrukking ‘alternatieve feiten’. In wezen betekenen ze allebei: omhoog kan omlaag zijn en zwart kan wit zijn. Waar kan onwaar betekenen en gevoelens kunnen feiten zijn.
Tegenwoordig zien volgens Bloomberg velen op het hoogste machtsniveau de naakte waarheid als een bedreiging. Ze zijn er bang voor. Ze ontkennen en vallen die aan. En zo bevinden we ons temidden van een epidemie van oneerlijkheid en een eindeloze golfvloed van leugens.
De trend van gekozen politici om alternatieve realiteiten te promoten – of ze bij anderen toe te juichen – is volgens hem een van de ernstigste bedreigingen van de democratie. Vrije samenlevingen zijn afhankelijk van burgers die inzien dat bedrog in regeringen niet iets is om je schouders over op te halen.
Soms is het misbruik van macht, soms is het een vorm van corruptie en soms is het beide. Als er niets tegen deze misbruiken gedaan wordt, worden de instituties die onze rechten beschermen en in stand houden, uitgehold , en de deur geopend voor tirannie en fascisme. Wanneer gekozen politici denken dat ze boven de waarheid staan, zullen ze ook handelen alsof ze boven de wet staan. En als we oneerlijkheid toestaan krijgen we criminaliteit, een formule voor ineenstorting en nationale teruggang.
Dus er moet tegengas gegeven worden. Door vooraanstaande politici en andere vooraanstaande personen, door publieke instanties, kerkgemeenschappen, maatschappelijke instanties en, last but not least, individuele burgers. Recente praktijken van sommige kranten en instellingen om ‘feitencheckers’ te handhaven is een welkom systeem. Overwogen zou dienen te worden om personen en instellingen een publieke eerlijkheidsindex toe te kennen. En door welwillende burgers die de verworvenheden van de democratie, de verlichting en het humanisme willen verdedigen. Daar horen de meesten van ons bij en we hebben de persoonlijke uitdaging en plicht steeds gerechtigheid, integriteit, waarheid en eerlijkheid te verdedigen. Als verdediging van onze waardigheid als mens en als bescherming van onze toekomst.
