web analytics

Verlichting en vooruitgang

 

‘Verlichting’ is de naam voor een periode, waarin de moderne filosofie aanvangt. René Descartes wordt er als aartsvader van gezien.

Filosoof en wiskundige tegelijk wilde hij de wetenschap door middel van de rede, een nieuw fundament geven. Andere bekende filosofen uit die periode zijn Blaise Pascal, Spinoza en Immanuel Kant. De verlichting bestrijkt grofweg de periode 1740 – 1800.
Het onderliggende principe van de verlichting is vrijheid van denken en van meningsuiting; haar vier thema’s zijn: rede, wetenschap, humanisme en vooruitgang.

In eerdere blogs hebben we Steven Pinker genoemd die opzien baarde met zijn bestseller ‘Ons betere ik’. In dat boek toont Pinker aan dat, ondanks dat velen dat niet zo ervaren, we als mensheid ons steeds minder gewelddadig gedragen. Agressie, wraak en sadisme blijken het in toenemende mate af te leggen tegen empathie en zelfbeheersing.
In zijn nieuwe boek ‘Enlightenment now’ (Verlichting nu) breekt Steven een lans voor de vooruitgang die de Verlichting ons gebracht heeft. In een serie heldere grafieken toont hij aan dat er op wereldniveau op veel terreinen grote vooruitgang is geboekt.
Enkele voorbeelden hiervan:
Sinds de opkomst van de Verlichting is de gemiddelde levensverwachting in de wereld gestegen van 30 naar 71 jaar en in de meest ontwikkelde landen zelfs naar 81 jaar. De kindersterfte in de meest ontwikkelde delen van de wereld bedroeg rond 33%, terwijl die nu zelfs in de armste landen maar 6% bedraagt (nog steeds teveel natuurlijk). De pokken bijvoorbeeld zijn uitgeroeid terwijl die in de 20ste eeuw alleen al 300 miljoen mensen deed overlijden of misvormen.
De wereld is vandaag ongeveer 100 keer rijker dan twee eeuwen geleden. Het deel van de mensheid dat in uiterste armoede leeft is van 80 naar minder dan 10% gedaald en extreme armoede zou binnen afzienbare tijd wel eens helemaal uitgeroeid kunnen worden. Een eeuw geleden besteedden de rijkere landen 1% van hun rijkdom aan het onderhouden van kwetsbare groepen, terwijl dat nu ongeveer een kwart is.
Oorlog tussen landen is bijna uitgebannen. Er worden meer mensen vermoord dan er sterven door oorlog. Hij geeft aan dat het aantal slachtoffers van terrorisme niet in verhouding staat met de media hype erover: 38.422 over de hele wereld in 2015, terwijl er in de V.S 44 en in west Europa 175 slachtoffers waren. Oorlogsslachtoffers waren er dat jaar 97.000 (wereld), 28 (V.S.) en 5 (West Europa). Voor moorden waren de cijfers respectievelijk: 437.000, 16.000 en 4000, dodelijke slachtoffers van verkeersongelukken 1.250,000, 35.000 en 19.000. Behalve voor moorden is het in westerse landen op alle terreinen steeds veiliger geworden. Zelfmoorden zijn ook nog talrijk: per jaar wereldwijd zo’n 800.000 en meer dan 40.000 alleen al in de V.S. Dit heeft voor een groot deel te maken met geestelijke gezondheid en gelukbeleving. Bijna 300 miljoen mensen wereldwijd zijn depressief.
Het mensdom is niet alleen gezonder, rijker en veiliger, maar ook vrijer. In het begin van de 19de eeuw leefde 1.5% van de mensen onder een democratisch bewind, tegenwoordig twee derde van de wereldbevolking. Verder hebben vrouwen bijna overal hetzelfde stemrecht als mannen, wetten tegen homoseksualiteit zijn grotendeels afgeschaft en houdingen ten aanzien van minderheden, vrouwen en homo’s zijn toleranter. Haatmisdaden, geweld tegen vrouwen en mishandeling van kinderen nemen overal systematisch af, evenals kinderarbeid.
De mensen zijn ook beter onderricht, geïnformeerd en intelligenter. In het begin van de 19de eeuw kon 12% van de mensheid lezen en schrijven, nu is dat 83 % en vrouwen hebben hun achterstand op mannen bijna ingehaald.
Amerikanen werken 22 uur minder dan vroeger, hebben drie weken betaalde vakantie, spenderen per week 43 uur minder aan huishoudelijk werk (vroeger 58, nu 15) en spenderen nu slechts een derde van hun inkomen aan essentiële levensbehoeften, terwijl dat vroeger bijna twee derde was. Door de vrije en positieve besteding van extra tijd en inkomen zijn de mensen gelukkiger geworden.
Steven pinker is geen dromer, hij ondersteunt zijn meningen met feitelijke gegevens. Hij toont aan dat de afgelopen twee en een halve eeuw de mensheid enorme vooruitgang heeft geboekt dank zij de rede, de wetenschap en het humanisme. Er is, erkent hij, nog het nodige te doen op het gebied van ziekte en sterfte. Meer dan twee miljard mensen leven nog in een dictatuur. Een vijfde van de wereldbevolking heeft geen basisonderwijs genoten en bijna een zesde is analfabeet.
Zo is vooruitgang nu eenmaal zegt Pinker, we worden voortgestuwd door vernuft, sympathie en constructieve instanties en we worden afgeremd door de donkerder kanten van de menselijke natuur en de wet van de entropie (wanorde). Maar de balans is in extreem positief en de Verlichting met zijn gebruik van rede, wetenschap en humanisme kan de resterende problemen helpen oplossen. Onder de miljard extreem armen, die er nog zijn, zitten waarschijnlijk zo’n miljoen genieën, een potentieel reservoir van vooruitgang, net als bij de vrouwen. 
Pinker noemt zichzelf geen ‘optimist’, maar een serieuze ‘possibilist’. Henk Smeijsters, filosofisch cultuurhistoricus, schaarde Pinker in zijn NRC artikel van zaterdag 13 mei ‘Doemdenkers en optimisten kunnen van elkaar leven’ (Opinie en Debat) onder de optimisten, samen met de Zweedse globaliseringsadept Johan Norberg (Vooruitgang), de Vlaamse filosoof Maarten Boudry (De redelijke optimist) en de Nederlandse ‘goed nieuws-journalist’ Ralf Bodelier (World’s Best News). Hun tegenpolen zijn Bas Heijne, Hermann von der Dunk (De wereld als getal), Panka Mishra (Age of anger), Yuval Noah Harari (Homo deus) (zie later), René ten Bos (Dwalen in het antropoceen) en Philip Blomm (wat op het spel staat).
Sinds samenlevingen sterke vooruitgang hebben geboekt, hebben ze nu hun zinnen gezet op de grotere uitdaging van klimaatbeheersing en nucleaire e. Het aantal nucleaire wapens is met 85% verminderd. De opwarming van de aarde is nog een ernstig probleem, maar er is goede hoop dat het Klimaatverdrag van Parijs daar een oplossing voor zal vinden.
Interessant om hier weer Yuval Noah Harari te vermelden die in zijn ‘Homo Deus’ aangeeft de positieve mening van Pinker over gemaakte vooruitgang te delen. Harari verwacht dat levensverlenging/onsterfelijkheid, geluk en ‘opwaardering van de mens’ (Homo Deus) waarschijnlijk de drie volgende grote projecten zijn waarmee de mensheid en de wetenschap zich gaan bezig houden.
Er zijn risico’s dat de beginselen van de Verlichting hindernissen op hun weg vinden, zoals een afzwakking van economische groei in rijke landen, de opkomst van het populisme en religieus fanatisme. Maar de fundamentele verworvenheden van de laatste twee en een halve eeuw zouden moeilijk teniet gedaan kunnen worden. Er zijn talloze systemische krachten die de evolutie gaande zullen houden: mobiliteit, connectiviteit, onderwijs en urbanisatie, evenals de pressie van vrouwen en minderheden voor hun emancipatie.
In feite zegt hij is ons morele en spirituele wereldbeeld gebaseerd op de wetenschap. De combinatie van wetenschappelijke principes met enkele andere overtuigingen – dat we allemaal ons eigen welzijn nastreven en dat we sociale wezens zijn die met elkaar omgaan en gedragscodes kunnen onderhandelen – heeft tot een moraliteit geleid, het humanisme, dat de bloei van menselijke en andere levende wezens bevordert. Dit humanisme is in feite de ethiek geworden van moderne democratieën, internationale organisaties en ruimdenkende religies. Humanisme is ook de morele code waar mensen naar convergeren in gevallen dat ze ethisch rationeel willen handelen, cultureel sterk verschillen zijn en door omstandigheden gedwongen zijn samen te leven.
Veel van ons vroegere geloof heeft plaatsgemaakt voor de rede, zoals op het gebied van schepping en evolutie. Het blijft voor een deel van de mensheid een uitdaging om rede en geloof te combineren, vooral voor diep religieus opgevoede mensen. In vroeger tijden werd in Europa het hele leven bepaald door religieuze geboden en verboden. Een groot deel van de betrokkenen, mogelijk het overgrote dee,l kon daar tevreden of gelukkig mee leven en het religieuze kader bood veel spirituele en sociale steun. Er heeft ondertussen een aardverschuiving plaats gevonden op religieus gebied en terwijl er velen nog in iets geloven, wordt er weinig gepraktiseerd. Het religieuze wereldbeeld is voor de meesten sterk afgezwakt of verdwenen. Het is verbazingwekkend te constateren dat de mensen tegenwoordig minstens even gelukkig zijn als vroeger. En verheugend om ook vast te kunnen stellen dat morele houdingen in het algemeen er zeker niet op achteruit zijn gegaan. Dit is niet bedoeld om de vroegere religieuze situatie negatief te beoordelen. Integendeel, ze heeft in belangrijke mate bijgedragen aan het huidige, hoge geluks- en ethische niveau. Maar de balans is bij ons sterk verschoven naar het rationele humanisme.

niet of ….. of…, maar en….. en!

P.S. ‘Enlightenment now’ kun je in een Engelstalige hardcover krijgen voor rond de 15 euro. In de vorm van een E-boek is de prijs 11.99. De Nederlandstalige versie ‘Verlichting Nu’ is als hardcover beschikbaar voor 45 euro.

.
.